Wojtku!

Z przyjemnością przeczytałem twój mail, szczególnie że już dawno nie mieliśmy ze sobą kontaktu. Ale nie marnowaliśmy czasu, pracując nad kolejnymi ramionami Reed. Jak zauważyłeś, mamy w ofercie zupełnie nowy model 3P. Różni się od naszych poprzednich ramion, 2A i 3Q, zarówno jeśli chodzi o dźwięk, jak i o budowę. Podstawową innowacją, jaką wprowadziliśmy jest sposób łożyskowania ramienia („bearing system”). Ogólnie rzecz biorąc nasze rozwiązanie może być postrzegane jako klasyczne zawieszenie typu „gimbal” (zawieszenie kardanowe), zachowuje się jednak jak „unipivot” (pojedynczy trzpień). W 3P znajdziemy też precyzyjny system ustawiania VTA w czasie grania, a nawet unikalny system regulacji azymutu, także w czasie odtwarzania muzyki. A tak przy okazji, w 2012 roku Reed 3P otrzymało nagrodę Red Dot za design.

Z poważaniem,
Vidmantas
[www.reed.lt]

Czytając maila od Vidmantasa poczułem się, jakbym odnalazł starego znajomego, jakby nic się nie zmieniło i jakbyśmy rozstali się wczoraj. A przecież widzieliśmy się na początku 2010 roku, kiedy Vidmantas Triukas ze swoim ówczesnym wspólnikiem, Jonasem Jakutisem, przywieźli do Krakowa, do testu w „High Fidelity” gramofon Black Stork i ramię gramofonowe Reed 3Q. O ile gramofon wydał mi się „gotowym prototypem”, gotowym do wdrożenia do produkcji, wymagającym jednak pracy nad kosmetyką i koniecznością poprawy paru detali, o tyle ramię było produktem dopracowanym w każdym (z dwunastu) calu (czytaj TUTAJ). Zaprojektowane z wyczuciem, pięknie wykonane, było tak niesamowite, że zdecydowaliśmy się umieścić je na naszej okładce z czerwca 2010 roku. A zagrało tak dobrze, że zamówiłem takie samo, dla siebie. Mam je schowane i czeka na czasy, w których będę miał dwa gramofony, w tym jeden przystosowany do ramion o długości 12”.
Od tamtej pory wiele się jednak zmieniło – zarówno na świecie, jak i na Litwie. Również firma turntables.lt, w ramach której działali obydwaj panowie, nie jest już tą samą firmą. W wyniku podziału powstały dwie firmy: turntables.lt Jonasa Jakutisa oraz Reed Vidmantasa Triukasa. Pierwsza zajmuje się gramofonami, druga ramionami gramofonowymi.

Model 3P swoim wyglądem przypomina ramiona szwajcarskiej firmy Da Vinci, podobnie jak inne modele tej firmy. Jednak, jak brać z kogoś przykład, to z najlepszych! W jego budowie znajdziemy jednak sporo innowacji, dzięki którym można mówić o autorskim projekcie. Jak już mówił Vidmantas, najważniejszy jest sposób podparcia ramienia. Zarówno klasyczny gimball, czyli ramię podparte w dwóch osiach, jak i pivot, czyli podparte w jednym miejscu, na pionowym trzpieniu, mają zalety, ale i wady. W każdej z tych kategorii znajdziemy przykłady produktów wybitnych i zupełnie nieudanych. Producenci od lat starają się wady eliminować, a zalety maksymalizować. Jedną z ciekawszych prób jest ramię 4Point słoweńskiej Kuzmy, ramię typu pivot, ale z czterema osobnymi punktami podparcia. Nieco podobne w zamyśle jest to, co widzimy w Reed 3P – ramię zawieszone jest nie na pojedynczym pivocie, ale na trzech – jeden jest dla ruchu poziomego (pionowy pivot) i dwa dla pionowego. Ramię jest stabilizowane magnetycznie – od spodu umieszczony jest silny magnes, stabilizujący je w pionie i zwiększający nacisk na trzpień. Bardzo podobne rozwiązanie widziałem wcześniej w ramieniu Clarify firmy Clearaudio. Rozwiązanie nosi nazwę „friction free magnetic bearing”. Nie jest jednak tożsame z tym, co mamy w ramieniu Reed – tutaj mamy klasyczny, choć krótki, trzpień, a w Clearaudio ramię zamocowane jest na cienkiej, sztywnej lince.
Ramię litewskiej firmy jest bardzo łatwe do ustawiania. Wyposażone zostało w precyzyjną regulację VTA, którą można zmieniać w trakcie odsłuchu, a także, co unikalne, regulację azymutu, dostępną również w czasie odtwarzania płyty. Zmiana wiąże się nie z przekręceniem samej główki, a całego ramienia – to znacznie bardziej eleganckie rozwiązanie. Ilustrujący to filmik można obejrzeć na You Tube.

Ramiona produkowane przez Vidmantasa dostępne są w trzech długościach: 9,5”, 10,5” oraz 12”; widać, że głównym odbiorcą są audiofile z Japonii. Podstawowe parametry każdego z nich pokazuje ramka pod spodem.

Długość efektywna	9,5"	10,5"	12"
Dystans montażowy, w mm	223	251,6	295,6
Overhang, w mm	17	15,4	13,4
Kąt offsetu, w stopniach	22,9	20,7	17,6
Masa efektywna	Zależna od zastosowanego materiału ramienia

Elementem, który może wybrać kupujący jest nie tylko długość ramienia, ale także materiał, z którego jest zrobiona jego rurka. Pisałem o tym przy okazji testu modelu 3Q – Litwini w firmie Reed są inżynierami i dobierają materiał rurki przede wszystkim na podstawie pomiarów drgań, weryfikowanych następnie odsłuchami. Dlatego też we wszystkich produkowanych przez nich modelach znajdziemy rurkę z drewna, w jednej z kilku odmian. Każdy rodzaj drewna inaczej drga, inaczej drgania są tłumione, dlatego też inaczej „gra”. Do testu zamówiłem wersję kolorystyczną metalowych elementów (to też możemy wybrać) o nazwie „Velvet Bronze”, która wygląda niesamowicie, a w dodatku świetnie zgrała się z kolorystyką gramofonu na którym 3P było zamontowane. Ramię Reed przychodzi w drewnianej kasecie, rozłożone. Razem z dokładną instrukcją otrzymujemy również Certyfikat Autentyczności, który możemy sobie oprawić.
Podsumujmy informacje o wersji 3P, którą otrzymałem do testu: ramię z drewna Cocobolo, okablowanie –C37 z obróbką kriogeniczną, z wtykami WBT Nextgen, kolor - „Velvet Bronze”. Masa efektywna tej wersji wynosi 18 g.

METODOLOGIA TESTU

Testowanie ramion to uciążliwa procedura, wymagająca długiego czasu pomiędzy odsłuchem ramienia testowanego i tego, z którym się je porównuje. Dogodnym wyjściem jest skorzystanie z gramofonu akceptującego dwa ramiona. I taki też miałem. Dr. Feickert Analogue Blackbird, o którym mowa, jest taką właśnie konstrukcją. Niestety jedno z ramion może mieć długość do 9”, a testowane ramię ma 12”. Musiałem więc ramiona wymieniać w tym samym mocowaniu. Pomocne było jednak to, że gramofony Chrisa Feickerta są niezwykle dokładnie zbudowane i wymiana ramienia jest w nich prosta i powtarzalna.
Test miał charakter odsłuchu i porównania A/B/A, ze znanymi A i B. Ramię Reed 3P porównywane było z ramieniem Jelco SA-750LB o długości 12”. Pomimo tej samej nominalnej długości, ramiona różnią się między sobą. Odległość montażowa ramienia Jelco wynosi 290 mm, a overhang 15 mm. Te same wartości w Reed wynoszą, odpowiednio, 295,6 mm oraz 13,4 mm. Podstawowa różnica dotyczy jednak kształtu rurki ramienia i materiału, z którego została wykonana: Jelco – ramię typu „S”, aluminium | Reed – ramię proste, drewno. Ponieważ jednak doskonale znam japońskie ramię, słyszałem je na wielu różnych gramofonach, z różnymi wkładkami, uznałem, że to będzie dobry punkt odniesienia. Ostatecznie 12” to rozmiar ukochany właśnie przez Japończyków.
Do odsłuchu wykorzystałem znane mi doskonale wkładki Miyajima Laboratory, modele Kansui i Shilabe, a także nowość, monofoniczną wkładkę Zero (test w maju). Dodatkowo miałem do dyspozycji wkładkę Cardas/Benz Ruby 3 Silver. Skorzystałem także z maty na talerz firmy Harmonix, model TU-800X Improved Version oraz docisku Pathe Wings.

ODSŁUCH

Im lepszy dźwięk oferuje Compact Disc, tym lepiej rozumiem, co jest w winylu nie tak. Równocześnie jednak czuję coraz większy podziw dla tych, którzy przed stu laty wykombinowali, jak to zrobić, żeby w ogóle, cokolwiek się z tego „wynalazku” wydobywało.

Nawet teraz, tyle lat później, gramofon wciąż jest czempionem jeśli chodzi o bezwzględną jakość dźwięku, nawet przy bezpośrednich porównaniach, w których w szranki staje odtwarzacz CD i kosztujący tyle samo system analogowy, składający się z gramofonu, wkładki i przedwzmacniacza gramofonowego. Nie zmieniły tego nawet, jeszcze nie, pliki wysokiej rozdzielczości. Chociaż, zapewne, za jakiś czas, będzie można mówić o równoważnych nośnikach. Równoważnych! – Ludzie, najnowsze rozwiązania, DSD i PCM 192/24, będą w stanie, ale jeszcze nie teraz, pokazać nagranie w równie satysfakcjonujący sposób, co winyl, po ponad stu latach rozwoju!
Ale, jak mówię, Compact Disc w najlepszym wydaniu ma cechy, których nie ma nawet winyl. Ma także oczywiste problemy, z którymi nawet niedrogi gramofon sobie radzi, co do tego nie mam żadnych wątpliwości. To jednak, że pokazuje elementy, które są w odtwarzaniu płyt winylowych kreowane najpierw w procesie produkcji nośnika, a potem przy jego odtworzeniu, jest niesamowite.
Po pierwsze chodzi o rozciągniecie pasma. Samo w sobie nieistotne, ponieważ i tak najważniejsza część przekazu znajduje się na średnicy, tworzy jednak całość, której sam środek nie jest w stanie nawet ruszyć. Wyższe harmoniczne, niezaburzone relacje fazowe, odpowiednia podstawa basowa, potrzebna nie po to, żeby kontrabas niżej schodził, żeby organy zatrzęsły naszym pokojem (choć to też jest mile widziane), ale po to, aby wolumen dźwięku był duży, aby scena dźwiękowa miała rozmach i właściwe wymiary. Dlatego góra i dół też są ważne. Ważniejsza wydaje się jednak definicja dźwięku, w formacie LP trochę zaburzona. Pierwszą lekcję na temat tego, jak jest na płycie winylowej modyfikowany sygnał daje przesłuchanie analogowej taśmy-matki na dobrym magnetofonie szpulowym (czytaj TUTAJ i TUTAJ). Wystarczy dowolna muzyka, żeby do tego dojść; różnice są ewidentne i wyraźne. Z kolei najlepsze odtwarzacze CD pokazują definicję dźwięków w bardzo zbliżony sposób. Winyl ma tendencję do zaokrąglania ataku i rozmywania jego współzależności z innymi dźwiękami. Nawet najbardziej precyzyjne, najlepsze gramofony, jakie słyszałem, a to: SME 30/12, Kuzma Stabi XL, Transrotor Argos, AVID Acutus Reference, emulują jednorodność ataku dźwięku, nie pokazując tak naprawdę jego złożoności, tego, że nie chodzi o twarde „czoło”, czyli szybkość, a o pełnię i szybkość; przynajmniej nie w taki sam sposób, jak magnetofon szpulowy z taśmą-matką i studyjne urządzenia cyfrowe. Precyzyjne gramofony, jak np. Kuzma mają tendencję do pokazywania szybkości, a nieco bardziej zaokrąglone, jak AVID – wypełnienia. Nawet jednak SME, z nich wszystkich pod tym względem najlepiej wypośrodkowany, nie potrafi pokazać tego tak dobrze, jak najlepsza cyfra. Powtórzę: winyl wciąż wygrywa, jeśli chodzi o bezwzględną jakość dźwięku, o płynącą z jego słuchania satysfakcję. Nie ma jednak, co udawać, że to dźwięk „absolutny”.

Tyle tylko, że kiedy słuchamy najlepszych, związanych z tym formatem, produktów, pytamy sami siebie gdzie te 100 lat, czy więcej postępu? Co przez ten czas zrobiono? Pierwsza, natychmiastowa odpowiedź jest prosta: rafinowano odtwarzanie płyt gramofonowych; najlepsze współczesne realizacje są rok świetlny dalej od pierwszych prób. Druga, przychodząca zaraz potem też jest jednoznaczna: najpierw zrujnowano wszystko wprowadzeniem cyfry po to, aby przez następne trzydzieści lat próbować coś z niej wycisnąć. I kiedy wreszcie słychać z płyty CD rzeczy, o jakich się nam nie śniło, zarzuca się ten projekt i przechodzi na pliki wysokiej rozdzielczości. Jestem pewien, że ich dopracowanie, dopracowanie ich nagrywania, masteringu i sposobu odtwarzania zajmie kolejnych kilkanaście lat do momentu, w którym można będzie powiedzieć, że jest nieźle.
Najważniejsza jest jednak odpowiedź nr 1 – przez cały ten czas mamy do czynienia z poprawą, dość ostatecznie prostych, rzeczy. Na przykład – ramion.
Już w pierwszych sekundach odsłuchu porównanie Jelco i Reed wydaje się nie fair. Japońskie ramię wydaje się grać tak, jakby było zepsute. Przesadzam, to oczywiste, SA-750LB jest znakomitym, stosunkowo niedrogim produktem. Świetnie się sprawdza w wielu gramofonach i daje ładny dźwięk. Tyle tylko, że 3P pokazuje, gdzie jego miejsce. Od razu, bez gry wstępnej.

Cechą charakterystyczną dźwięku, którzy otrzymamy z litewskim ramieniem jest pełnia. Rzecz z gramofonami niemal tożsama, wcale jednak nie tak jednoznaczna, jak to sobie apologeci winylu wyobrażają. Ramię Jelco, podobnie jak i SME M2-12, które też przez chwilę miałem, wydaje się jasne i chude. Bez bezpośredniego porównania można by przysiąc, że Jelco gra ciepło, płynnie. I tak rzeczywiście jest, dopóki nie posłuchamy Reeda.
Drugim elementem jest definicja dźwięków – z 3P doskonała. Coś takiego miałem tylko z ramionami SME V-12 i z 4Point Kuzmy. 3P od obydwu różni się – na minus – mniejszą selektywnością, ale – na plus – jeszcze lepszym wglądem w głębokość dźwięków, w ich różnicowanie na niskich poziomach.
Nie ma przy tym większego znaczenia, czy słuchamy tłoczeń z epoki, reedycji analogowych, czy cyfrowych – obydwa te atrybuty, a więc pełnia i definicja, będą organizowały cały przekaz. A nie jest łatwo pokazać jednocześnie barwę oraz strukturę dźwięku, z namacalną obecnością instrumentów, mających „body”, niemal „pachnących”, oraz rozróżniać je na tyle, aby mogło się nam WYDAWAĆ, że słuchamy realnych muzyków, a nie ich mechanicznego odtworzenia.

Winyl kojarzy się z nieco zmiękczonym dźwiękiem, tak mi się przynajmniej wydaje; z dźwiękiem przyjaznym i „fizjologicznym”. I słusznie, tak rzeczywiście jest. Jeśli jednak mamy do czynienia z wysokiej klasy systemem (mówię o jakości względnej, na każdym poziomie cenowym coś takiego da się wykazać) okaże się, iż są to elementy drugorzędne, które można wprawdzie wyabstrahować z przekazu, ale tylko wolicjonalnie, kiedy tego będziemy bardzo chcieli. Normalnie będą „pod” muzyka, tworząc nową, charakterystyczną dla winylu, jakość. Za którą wielu oddałoby ostatnie pieniądze.
Litewskie ramię nie zmienia warunków gry, raczej je wykorzystuje. Reed 3P gra dużym dźwiękiem, z niesamowicie nisko schodzącym basem. I choć, jak mówię, jeśli się wsłuchamy szukając tego, słychać, że jego atak jest zaokrąglony, że w realnym świecie kontrabas gra w bardziej głuchy, ale jednak lepiej definiowany sposób, że gitara basowa grana przez duży piec ma twardszy atak, że fortepian jest bardziej matowy, ale ma „sztywniejszą” fazę ataku, to jednak z rozdziawionymi ustami, albo z ciarkami na plecach (to zależy od doświadczenia z tego typu dźwiękiem) słuchamy kolejnych płyt, czekając, co się zaraz wydarzy, jak to zostanie pokazane. A po zaaklimatyzowaniu się do tego przekazu, po prostu słuchamy muzyki, w komforcie i przeświadczeniu, że wreszcie, naprawdę słyszymy coś, co mógł (to oczywiście taka figura retoryczna, ale pomocna) słyszeć w reżyserce realizator dźwięku. Tak było i z cyfrowym remasterem nagrań Led Zeppelin z czteropłytowego albumu Mothership, tak było z głosem Sinatry z monofonicznej płyty zawierającej nagrania z lat 40.

Sprawiła to, w znacznej mierze, koherencja. Da się wskazać na wyższy środek, gdzie atak jest lekko utwardzony, jako na element, który mógłby być lepszy (w kategoriach bezwzględnych). Zawsze coś można poprawić. Spójność dźwięku była jednak tak imponująca, że nawet ten element, zwykle irytujący, przekładał się raczej na wyższą dynamikę, raczej na wrażenie dobitności, lepszej selektywności, bez męczącego wrażenia, że coś w dźwięku jest nie tak.

Podsumowanie

Ramiona gramofonowe to tylko część systemu, jaki składa się na coś, co rozumiemy jako gramofon. Z jednej strony należy podłączyć odpowiednią wkładkę, a z drugiej strony ramię musi się znaleźć na wysokiej klasy podstawie, której głównym zadaniem jest kręcenie, z jak największą precyzją i jak najmniejszymi wibracjami oraz szumami, talerzem. Ramię w tej trójcy pełni rolę pośrednika – samo z siebie nie ma kontaktu z płytą. Mają je talerz i wkładka. Nie da się jednak przecenić wpływu tego elementu na brzmienie gramofonu. Jego jakość definiuje to, jaki dźwięk otrzymamy. Wydaje się przy tym, że chodzi przede wszystkim o to, aby jak najlepiej „zniknąć” z toru. To truizm, tak się mówi o każdym elemencie składowym systemu. Jest jednak w takiej deklaracji fałsz, pierworodny grzech polegający na udawaniu, że coś takiego jak „zniknięcie” jest możliwe. W rzeczywistości bowiem każdy element zmienia dźwięk w sobie tylko właściwy sposób. Najlepsze potrafią jednak robić to w taki sposób, aby dopełniać sobą cały system i „znikać” przez to, że wspomagając działanie innych kryją się w ich cieniu.
Ramię gramofonowe Reed 3P ma swój własny charakter dźwięku. Jego brzmienie jest w dolnych partiach na samej górze nieco ciepłe, a na wyższej średnicy trochę twardsze. Ma jednak niesamowitą zdolność „stapiania” się z wkładkami i gramofonami, z którymi współpracuje. Podkreśla ich bogatą paletę tonalną i dynamikę. Różnicowanie jest z nim wybitne i tylko dwa ramiona o których wspomniałem (SME i Kuzma) robią to trochę lepiej. Połączenie pewnej miękkości, a może lepiej byłoby powiedzieć: kultury oraz wysokiej rozdzielczości są z Reed 3P wyjątkowe. Bas schodzi niezwykle nisko i ma bardzo dobrą definicję, co dodatkowo daje efekt „skali”. Choć wydaje się delikatne, nie ma w jego brzmieniu zwodniczej zwiewności, która jest najczęściej lekkością i brakiem „gruntu”. Tutaj wszystko służy wyższemu celowi, jakim jest neutralność w połączeniu z naturalnością. Reed 3P to cudowny przykład na udany mariaż wyglądu, rozwiązań technicznych i dźwięku. Można się w nim zakochać i od niego uzależnić.